این سورة «العصر» سه آیتست، چهارده کلمه، شصت و هشت حرف. جمله به مکه فرو آمد، آن گه که رسول خدا (ص) خواست که هجرت کند و به مدینه شود.

قومى مفسران گفتند: این سوره مدنى است، به مدینه فرو آمد در ابتداى هجرت.

و درین سوره یک آیه منسوخ است: إن الْإنْسان لفی خسْر نسخت بالاستثناء و هو قوله: إلا الذین آمنوا و عملوا الصالحات. و فی الخبر عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): من قرأ سورة «العصر» ختم الله له بالصبر و کان مع اصحاب الحق یوم القیامة.

قوله: و الْعصْر» إن الْإنْسان لفی خسْر قال ابن عباس: معناه و الدهر، الواو للقسم.

اقسم الله به لان فیه عبرة للناظرین. و قیل: المراد بالعصر آخر النهار، و خص بالقسم لان فیه خواتیم الاعمال. و قال مقاتل: اقسم بصلاة العصر و هی صلاة الوسطى.

و العرب تسمى الغداة و العشى: العصرین، و النهار و اللیل: العصرین، و الشتاء و الصیف: العصرین. و قیل: معناه: و رب «العصر» و کذلک فی امثاله.

إن الْإنْسان لفی خسْر اى «لفی خسْر» من عمره. فقد قال بعض الصالحین: یا بن آدم انت فی هدم عمرک منذ سقطت من بطن امک. و قیل: الخسر: ذهاب رأس المال، و الانسان فی هلاک نفسه و عمره. و قیل: الانسان اذا تنفس تنقص. و قیل: اراد «بالانسان» الکافر بدلیل انه استثنى المومنین. قالوا: نزلت فی الاسود بن شریق القرشى. و قیل: فی الولید بن المغیرة. و قیل: فی رجل من قریش اسمه جمیل. و الخسر على هذا التأویل هو الضلال و الهلاک. و روى ابن عون عن ابراهیم قال: اراد ان الانسان اذا عمر فی الدنیا و هرم لفی نقص و تراجع الا المومنین، فانه یکتب لهم اجورهم و محاسن اعمالهم التى کانوا یعملونها فی شبابهم و صحتهم و هی مثل قوله: لقدْ خلقْنا الْإنْسان فی أحْسن تقْویم ثم رددْناه أسْفل سافلین إلا الذین آمنوا الآیة. قوله: و تواصوْا بالْحق اى اوصى بعضهم بعضا بالاقامة على الحق. قولا و فعلا، و قیل: بطاعة الله و اجتناب معاصیه. و قیل: الحق هو الله و المعنى بتوحید الله و القیام بما یحب له، و قیل: بالحق یعنى: بالقرآن و الدین. و تواصوْا بالصبْر على الدین. و قیل: على اداء الفرائض و اقامة امر الله، و قیل: بالصبْر على تحمل المشاق فی الله و اعاد لفظ تواصوْا تعظیما لشأن «الصبر». و قیل: انما کرر قوله: و تواصوْا لانه لما کان تمام الایمان بالتزام حق الله اولا، ثم بالثبات و الدوام علیه ثانیا. فصل بین الحالة الاولى فافرد لها وصیة یدخل بها فی الواجب علیها و افرد للثانیة وصیة اخرى لما کانت الاولى. لا تنفع من دونها. و عن ابى بن کعب قال: قرأت هذه السورة على رسول (ص) فقال: «اقسم ربکم بآخر النهار. إن الْإنْسان لفی خسْر ابو جهل إلا الذین آمنوا ابو بکر و عملوا الصالحات عمر و تواصوْا بالْحق عثمان و تواصوْا بالصبْر على (ع)».